To nagrody Fundacji na rzecz Nauki Polskiej honorujące szczególne osiągnięcia i odkrycia naukowe, które wnoszą wybitny wkład w postęp cywilizacyjny i kulturowy naszego kraju oraz zapewniają Polsce znaczące miejsce w podejmowaniu najbardziej ambitnych wyzwań współczesnego świata. Od lat cieszą się opinią najważniejszego wyróżnienia naukowego w Polsce i stąd taka ich potoczna nazwa!
Przyznaje je Rada FNP w drodze konkursu w czterech obszarach nauk: o życiu i o Ziemi, chemicznych i o materiałach, matematyczno-fizycznych i inżynierskich (w tym roku nagrody nie przyznano) oraz humanistycznych i społecznych. Kandydatów do tej indywidualnej nagrody zgłaszają wybitni przedstawiciele nauki zaproszeni imiennie przez Zarząd i Radę Fundacji, której przewodniczy prof. dr hab. Tomasz Guzik, kierownik Katedry Chorób Wewnętrznych i Medycyny Wsi w Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pełni ona rolę Kapituły konkursu i dokonuje wyboru laureatów na podstawie opinii niezależnych ekspertów i recenzentów – głównie z zagranicy – oceniających dorobek kandydatów.
Nagrody FNP są przyznawane od 1992 r. Grono laureatów, łącznie z tegorocznymi zdobywcami Nagrody, liczy już 113 osób, wśród których są wybitni uczeni.
Laureatami 31. edycji zostali profesorowie: Marcin Nowotny, Bartosz Grzybowski i Adam Łajtar. Uroczystość wręczenia nagród (200 tys. zł) odbędzie się 7 grudnia br. w Sali Wielkiej Zamku Królewskiego i będzie transmitowana on-line.
Prof. Marcin Nowotny z Międzynarodowego Instytutu Biologii Molekularnej i Komórkowej w Warszawie został uhonorowany w obszarze nauk o życiu i o Ziemi za wyjaśnienie molekularnych mechanizmów rozpoznawania uszkodzeń DNA oraz ich naprawy.
Absolwent Wydziału Chemii Uniwersytetu Warszawskiego (1998), w 2002 r. uzyskał w Instytucie Biologii Doświadczalnej im. Marcelego Nenckiego PAN w Warszawie stopień doktora, 11 lat później w Instytucie Biochemii i Biofizyki PAN w Warszawie habilitację, a w 2020 r. otrzymał tytuł profesora. W latach 2003–2008 pracował w Narodowych Instytutach Zdrowia (NIH, National Institutes of Health) w Bethesda (USA), a w 2008 r. – po wygraniu międzynarodowego konkursu – został szefem Laboratorium Struktury Białka w Międzynarodowym Instytucie Biologii Molekularnej i Komórkowej w Warszawie.
Dorobek naukowy laureata programów FNP (START, Idee dla Polski, Stypendia Konferencyjne i TEAM) był wielokrotnie nagradzany, m.in. dostał Nagrodę Prezesa Rady Ministrów za pracę doktorską (2003), EMBO Installation Grant (2003), Early Career Scientist Award, Howard Hughes Medical Institute (2012), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (2013) oraz stypendium Academia Europaea Burgen Scholar (2013). W marcu 2020 r., wraz z 18 partnerami z Europy, otrzymał grant Exscalate4CoV z programu Horyzont 2020 na poszukiwanie skutecznej terapii przeciwko wirusowi SARS-CoV-2.
Oprócz działalności naukowej prof. Marcin Nowotny angażuje się również w organizację nauki w Polsce. W latach 2018 – 2020 był członkiem, a następnie przewodniczącym Komitetu Polityki Naukowej przy Ministrze Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Jest także członkiem wielu międzynarodowych towarzystw naukowych, jak: Academia Europaea czy European Molecular Biology Organization.
Prof. Marcin Nowotny jest niezwykle cenionym na świecie naukowcem, którego prace wnoszą fundamentalny wkład w poznanie molekularnych mechanizmów powstawania uszkodzeń DNA oraz ich naprawy. Jego badania dotyczącą zależności pomiędzy strukturą, a funkcją białek uczestniczących w syntezie, przetwarzaniu oraz utrzymaniu stabilności kwasów nukleinowych – DNA i RNA. I za badania w tym obszarze otrzymał nagrodę. Opisał strukturę, scharakteryzował funkcję i wyjaśnił mechanizm działania kilku kluczowych dla biologii komórki białek i kompleksów białkowych, które wchodzą w interakcje z kwasami nukleinowymi i uczestniczą w naprawie DNA, a braki ich stabilności są jednym z powodów powstawania i rozwoju nowotworów, chorób neurodegeneracyjnych, a także starzenia się. Do określania struktury białek i ich kompleksów z DNA wykorzystuje najnowsze metodologie biochemiczne w połączeniu z krystalografią rentgenowską a ostatnio także mikroskopią elektronową w reżimie kriogenicznym (cryo-EM).
Komórki nowotworowe mają zakłócone mechanizmy naprawy DNA, przez co są bardziej wrażliwe na jego uszkodzenia, bo nie potrafią sobie z nimi radzić i umierają. Wiele z obecnie stosowanych leków przeciwnowotworowych uszkadza DNA i w ten sposób doprowadza do śmierci komórek nowotworowych. Możliwość jeszcze mocniejszego zablokowania mechanizmów naprawczych w komórkach nowotworowych, zwiększyłaby skuteczność działania leków onkologicznych. Jest to stosunkowo nowa koncepcja i obiecująca ścieżka rozwoju leków przeciwnowotworowych, w którą doskonale wpisują się badania prowadzone przez prof. Marcina Nowotnego.
Wyniki tych prac zostały opisane w wielu wysokocytowanych publikacjach naukowych.
Prof. Bartosz Grzybowski z Instytutu Chemii Organicznej PAN w Warszawie i Ulsan National Institute of Science and Technology w Ulsan w Republice Korei nagrodę w obszarze nauk chemicznych i o materiałach otrzymał za opracowanie i empiryczną weryfikację algorytmicznej metodyki planowania syntezy chemicznej.
W 1995 r. ukończył studia chemiczne na Uniwersytecie Yale, a w 2000 r. doktoryzował się na Uniwersytecie Harvardzkim. Przez kolejne lata pracował w Stanach Zjednoczonych na coraz wyższych stanowiskach naukowych na Uniwersytetach Harvarda i Northwestern. W 2014 r. objął stanowisko profesora (Distinguished Profesor) chemii w UNIST – Ulsan National Institute of Science and Technology i został kierownikiem grupy badawczej w Instytucie Nauk Podstawowych (IBS, Institute for Basic Science) w Korei. Jednocześnie od 2014 r. nadzoruje prace laboratorium badawczego w Instytucie Chemii Organicznej Polskiej Akademii Nauk w Warszawie.
Wyróżniony kilkunastoma najważniejszymi amerykańskimi i europejskimi nagrodami naukowymi dla najwybitniejszych chemików, m.in.: Amerykańskiego Towarzystwa Chemicznego (American Chemical Society Division of Colloid and Surface Chemistry Unilever Award), Nanoscience Prize, Nagrodą Feynmana w kategorii nanotechnologii, Nagrodą Miękkiej Materii Królewskiego Towarzystwa Chemicznego w Londynie, Pew Fellowship, Sloan Fellowship i Nagrodą NIH ASPIRE. W 2015 r. został członkiem brytyjskiego Królewskiego Towarzystwa Chemicznego. Reprezentował Polskę na 23. Kongresie Solvaya, jako pierwszy polski wykładowca od czasu Marii Skłodowskiej-Curie. W 2023 r. został zaproszony do wygłoszenia wykładu plenarnego na Światowym Kongresie Chemii – IUPAC World Chemistry Congress w Paryżu.
Autor prawie 300 prac z dziedziny chemii, fizyki i biologii, które były cytowane ponad 32 tys. razy (indeks Hirscha 81). To jeden z największych dorobków naukowych, jakim może pochwalić się polski naukowiec.
Jego ambicją jest przekuwanie nauki w praktyczne zastosowania, dlatego założył kilka firm – start-upów o łącznej kapitalizacji ok. 1 mld USD.
Obecnie zainteresowania badawcze prof. Bartosza Grzybowskiego skupiają się wokół wspomaganej komputerowo syntezy chemicznej, sztucznej inteligencji stosowanej w chemii organicznej oraz odkrywaniu nowych reakcji i nowych leków. Został uhonorowany za komputerowo zaplanowaną syntezę organiczną oraz wykorzystanie sztucznej inteligencji do przewidywania przebiegu reakcji chemicznych i odkrywania nowych związków, mogących znaleźć zastosowanie jako leki.
Jako jeden z pierwszych naukowców na świecie zajmujących się chemią organiczną uznał, że nadszedł czas na wykorzystanie metod obliczeniowych i opracowanie narzędzi, które mogą przewidzieć realne i wyraźnie lepsze drogi do syntezy trudnych cząsteczek organicznych. Ideę tę rozwijał od czasów doktoratu i stworzył oprogramowania Chematica oraz Allchemy. Oparte o teorię sieci, sztuczną inteligencję i głębokie uczenie maszynowe (deep learning), jak również elementy chemii kwantowej, odpowiadają na najbardziej aktualne wyzwania naszych czasów, ponieważ zbiegają się z szybkim rozwojem wykorzystania sztucznej inteligencji zarówno w chemii, jak i materiałoznawstwie. To osiągnięcie interdyscyplinarne łączące chemię z zaawansowaną matematyką, teorią kwantowa, biologią, farmacją i inżynierią oprogramowania.
Stworzone przez Laureata i kierowany przez niego zespół w ICHO PAN oprogramowanie jest wykorzystywane w co najmniej 30. globalnych firmach chemicznych i farmaceutycznych. Największymi, praktycznymi wartościami opracowanej metodologii, będzie, i w pewnym stopniu już jest, znalezienie realnych i opłacalnych dróg otrzymywania skutecznych i wysokiej jakości farmaceutyków do leczenia obecnie nieuleczalnych chorób. Kilka zaprojektowanych w ten sposób syntez oczekuje już na zatwierdzenie przez amerykańską Food and Drug Administration do wykorzystania w zrobotyzowanej produkcji leków do zastosowania w leczeniu COVID-19. Równie ważnym zastosowaniem jest planowanie syntez, tak by w jak największym stopniu wykorzystać odpady z jednych procesów jako materiały do innych – w ten sposób wpisując się w światowe zapotrzebowanie na „chemię zieloną” i „chemię zamkniętego obiegu”.
Prof. Adam Łajtar z Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego nagrodę w obszarze nauk humanistycznych i społecznych otrzymał za interpretację źródeł epigraficznych, ukazującą religijne i kulturowe aspekty funkcjonowania średniowiecznych społeczności zamieszkujących Dolinę Nilu.
Absolwent Uniwersytetu Warszawskiego, na którym w 1994 r. uzyskał doktorat, w 2006 r. – habilitację, a w 2012 r. otrzymał tytuł profesora. Obecnie pracuje w Katedrze Papirologii i Epigrafiki Wydziału Archeologii UW. Jest wiceprzewodniczącym Komitetu Nauk o Kulturze Antycznej Polskiej Akademii Nauk, członkiem Komisji Archeologii Śródziemnomorskiej Polskiej Akademii Umiejętności oraz Zarządu International Society for Nubian Studies, a także jednym z redaktorów czasopisma „The Journal of Juristic Papyrology” i serii suplementów do jego.
Autor ponad 250. opracowań naukowych specjalizuje się w papirologii (nauce zajmującej się badaniem rękopisów sporządzonych na papirusie) oraz greckiej epigrafice, której poświęcił 6 książek. Zajmuje się odczytywaniem i analizowaniem inskrypcji, czyli napisów wykonanych na materiałach twardych, takich jak kamień, metal czy drewno, z naciskiem na studiowanie tych ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego (Azja Mniejsza, Palestyna, Cypr, Cyrenajka, Dolina Nilu), religii i kultury Egiptu grecko-rzymskiego oraz dziejów i kultury chrześcijańskiej Nubii.
Nagrodę otrzymał za zadokumentowanie, odczytanie i zinterpretowanie pod względem językowym, religijnym, społecznym i kulturowym blisko tysiąca inskrypcji, znajdujących się na ścianach tzw. Górnego Kościoła w Banganarti (Sudan Północny), odkrytego blisko 20 lat temu przez polskich archeologów. W czasach średniowiecznych Banganarti było ufortyfikowaną osadą, położoną ok. 10 km na południe od Dongoli, stolicy chrześcijańskiego królestwa Makurii. Jej centrum zajmował kościół: początkowo tzw. Dolny Kościół, a po jego zniszczeniu w połowie XI w., wybudowany na jego ruinach Górny Kościół (funkcjonował prawdopodobnie do ok. 1500 r.). Jego ocalałe wewnętrzne ściany pokryte są malowidłami oraz inskrypcjami z XII i XIV wieku. Zdecydowana większość to zredagowane po grecku graffiti wyryte przez wiernych w tynku pokrywającym ściany budowli. Obok nich są napisy w języku staronubijskim oraz takie, w których oba języki – greka i staronubijski – ulegają zmieszaniu.
Inskrypcje z Banganarti są świadectwem kultury literackiej i życia duchowego mieszkańców chrześcijańskiej Nubii, a zawarte w nich informacje o autorach dostarczają kapitalnych danych do rekonstrukcji ich życia społecznego.
Efektem pracy prof. Adama Łajtara nad rozszyfrowaniem grecko-staronubijskich inskrypcji z Banganarti jest książka A Late Christian Pilgrimage Centre in Nubia: The Evidence of Wall Inscriptions in the Upper Church at Banganarti, wydana w 2020 roku w renomowanym wydawnictwie Peeters w Belgii.
boj.
fot. Magdalena Wiśniewska-Krasińska, Archiwum FNP
