W PT 4/2022 przedstawione zostały początki działalności PZInż. „Ursus” do momentu ogłoszenia upadłości w 1930 r.
Upadłe zakłady przejął Bank Gospodarstwa Krajowego BGK. Następnie, na podstawie porozumienia między Ministerstwem Spraw Wojskowych, Ministerstwem Skarbu oraz BGK, Zakłady Mechaniczne „Ursus”, w skład których wchodziła Fabryka Silników i Armatur w Warszawie przy ul. Skierniewickiej oraz nowe zakłady w Czechowicach (Fabryka Samochodów Ciężarowych „Ursus” i Odlewnia Żeliwa i Metali Nieżelaznych), zostały w 1930 r. przekazane powstałym w 1928 r. Państwowym Zakładom Inżynierii, które miały nowe logo.
Bank Gospodarstwa Krajowego oddłużył spółkę, sprzedając posiadane jej akcje Państwowym Zakładom Inżynierii za symboliczną kwotę 1 tys. zł. W rzeczywistości operacja bankowa była całkowitym upaństwowieniem zakładów, choć formalnie był to rodzaj wydzierżawienia, które miało obowiązywać do 1941 r. Zadłużenie „Ursusa”, wynoszące 26,4 mln zł., przejęły PZInż., którym BGK udzielił pożyczki w wysokości tego zadłużenia. Pożyczka udzielona przez Bank na 35 lat oprocentowana była w wysokości 4,16% rocznie.
Ursus pozostawał w strukturach PZInż. do wybuchu II wojny światowej, a jego pracownicy stanowili aż ok. 70% zatrudnionych w PZInż. W tym czasie w zakładach wyprodukowano 735 lekkich czołgów, w tym w wersji ziemno-wodnej, 700 gąsienicowych i półgąsienicowych ciągników artyleryjskich, ponad 1000 samochodów ciężarowych i pancernych, samochodów i autobusów na licencji szwajcarskiej firmy „Saurer”, ok. 2600 motocykli „Sokół” w wersji cywilnej i wojskowej oraz silniki lotnicze, stacjonarne i rolnicze.
W skład Państwowych Zakładów Inżynierii, powstałych z inicjatywy ministra przemysłu i handlu Eugeniusza Kwiatkowego na bazie Centralnych Zakładów Samochodowych, wchodziły, poza Dyrekcją Naczelną i Biurem Studiów z siedzibą przy ul. Terespolskiej 32/36 w Warszawie:
- Fabryka Samochodów Ciężarowych „Ursus” w Czechowicach (czołgi rozpoznawcze TK i TKS, lekkie czołgi 7TP, ciągniki artyleryjskie CP2 i CP7, silniki i podwozia na licencji firmy „Saurer”),
- Odlewnia Żeliwa i Metali Nieżelaznych w Czechowicach (odlewy silników i zespoły podwozi krajowej konstrukcji, odlewy ze stopów metali lekkich dla przemysłu lotniczego),
- Fabryka Silników i Armatur przy ul. Skierniewickiej (silniki lotnicze „Jupiter” i „Junior”, wysokoprężne silniki morskie na licencji firmy „Nohab”),
- Fabryka Samochodów Osobowych i Półciężarowych przy ul. Terespolskiej w Warszawie (samochody osobowe i ciężarowe „Fiat”, motocykle „Sokół” oraz ciężarówki typ 713 polskiej konstrukcji),
- Stocznia Rzeczna w Modlinie (trałowce, motorówki patrolowe, pontony, sprzęt saperski, nadwozia do samochodów ciężarowych i przyczepy do pojazdów wojskowych) oraz
- Warszawska Stacja Obsługi przy ul. Podskarbińskiej (naprawa i remont silników).
W ofercie produkcyjnej PZInż., przeznaczonej głównie dla armii, nie brakowało również wyrobów adresowanych do sektora cywilnego (samochody osobowe i ciężarowe na licencji firmy „Fiat”).
Niemieckie władze okupacyjne przejęły w 1939 r. zakłady i przestawiły produkcję na potrzeby niemieckiego przemysłu zbrojeniowego. W 1945 r. park maszynowy zakładów został wywieziony w głąb Niemiec, a budynki fabryczne zniszczone. Po zakończeniu wojny część maszyn udało się odzyskać. Czechowickie zakłady pod nazwą Państwowe Zakłady Inżynierii „Ursus” miały produkować tylko ciągniki rolnicze. Pierwszy egzemplarz zjechał z taśmy w 1947 r. W 1949 r. nazwę firmy zmieniono na Zakłady Mechaniczne „Ursus”, które w 1972 r. jako wiodące weszły w skład Zrzeszenia Przemysłu Ciągnikowego „Ursus”.
Po podziale Zrzeszenia w 1991 r. powstały Zakłady Przemysłu Ciągnikowego „Ursus”, podzielone jako spółka akcyjna w latach 1998–2003 na dziewięć odrębnych spółek z siedzibami w różnych miastach kraju. Część z nich upadło, a w 2001 r. Fabryka Ciągników „Ursus” Sp. z o.o. weszła w skład Grupy Bumar i od 2003 r. funkcjonowała jako „Ursus” Sp. z o.o. Większa część hal fabrycznych została sprzedana i znajduje się obecnie w rękach innych podmiotów gospodarczych oraz w rozbiórce. Produkcja spółki została przeniesiona do nowszych hal fabrycznych znajdujących się po północnej stronie ulicy Posag Siedmiu Panien. Część starych hal jest wynajmowana m.in. telewizji i firmom spedycyjnym, a w części – kupionych przez fundusz inwestycyjny – mają powstać lofty, jako część deweloperskiego projektu „Miasteczko Ursus”.
Ursus, jako nazwa obecnej dzielnicy Warszawy pojawiła się dopiero w 1954 r., kiedy to w osadzie, w skład której obok Czechowic wchodziły sąsiednie: Skorosze, Szamotuły i Gołąbki, nadano w 1952 r. jako Czechowicom prawa miejskie. Ze względu na zbieżność nazwy ze śląskimi Czechowicami zmieniono ją na Ursus. Częścią Warszawy Ursus został w 1977 r., bo wówczas w ramach represji za wydarzenia Czerwca 1976 r. odebrano mu prawa miejskie, przyłączając do warszawskiej dzielnicy Ochota.
Oprac. Bronisław Hynowski
Lekki czołg 7TP
Samochód strażacki
Samochód osobowy „Fiat”
Samochody pancerne “Ursus”
