Tradycję muzealnictwa związanego z przemysłem na ziemiach polskich zapoczątkowało utworzenie jeszcze w okresie zaborów, w 1875 r. Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, z prywatnych funduszy arystokracji i ziemian, którzy je współtworzyli. Muzeum powstało z inicjatywy księcia Jana Tadeusza Lubomirskiego, a współzałożycielami byli: Feliks Sobański, Józef Zamoyski, Jakub Natanson i Karol Dietrich.
Oficjalnie muzeum rozpoczęło działalność 5 czerwca 1875 r., czyli po zatwierdzeniu Ustawy, wydanej na imię tegoż ks. Lubomirskiego oraz Józefa hr. Zamoyskiego, Feliksa Sobańskiego, Jakuba Natansona i domu handlowego Hille i Dietrich, jako pierwszych założycieli. W efekcie tej ustawy 5 listopada 1876 r., w niewielkim lokalu wynajętym przy placu Krasińskich w Warszawie, uroczyście otwarto skromną „Wystawę przemysłowo-rolniczą”. W sześciu niedużych pomieszczeniach organizatorom wystawy udało się zmieścić ekspozycje prezentujące przedmioty wykonywane na ziemiach polskich, a reprezentujące, takie dziedziny jak: tkactwo, stolarstwo, rolnictwo, złotnictwo, szewstwo, produkcję metalową itd. Jak odnotowała Gazeta Rolnicza nr 46 z 1876 r., łącznie było około 90 wystawców. Wystawa, zapowiedziana kilka miesięcy wcześniej, wzbudziła ogromne zainteresowanie. Była to pierwsza publiczna realizacja nowoutworzonego Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Muzeum, które w założeniu, miało unowocześnić polski przemysł i rolnictwo. Na wystawie zgromadzono ponad 2 tysiące eksponatów dotyczących techniki, przemysłu i rolnictwa, pochodzących głównie z darów.
Według statutu, celem Muzeum było szerzenie wiedzy i umiejętności w zakresie: przemysłu, rolnictwa i rzemiosł oraz popieranie i ułatwianie nauki poglądowej i badań naukowych w tych dziedzinach. Główną misją Muzeum Przemysłu i Rolnictwa było prowadzenie edukacji społeczeństwa polskiego oraz upowszechnianie nowości z dziedziny przemysłu i rolnictwa. Cele i zadania miały być realizowane przez zakładanie i prowadzenie: szkół, kursów, instytutów, pracowni naukowych, wydawanie i wpieranie czasopism naukowych, gromadzenie i udostępnianie zbiorów, organizowanie wystaw czasowych, odczytów i prelekcji oraz budowę biblioteki, które umożliwiały młodym ludziom kształcenie w języku polskim.
Szeroki zakres zadań Muzeum wymagał poszukiwania nowej, obszerniejszej siedziby. Zainteresowano się gmachem przy ul. Krakowskie Przedmieście 66, po byłym klasztorze oo. Bernardynów. Klasztor założyli oni już w 1454 r. z inspiracji wdowy po księciu mazowieckim Bolesławie III – Anny z Holszańskich, kniaziówny kijowskiej. Podczas „potopu” szwedzkiego był tu silny punkt oporu. Klasztor i kościół zostały spalone, a po wypędzeniu Szwedów odbudowano zespół klasztorny i urządzono w stylu barokowym. Po rozbiorach Polski część klasztoru Prusacy przeznaczyli na odwach. Podczas pobytu wojsk napoleońskich klasztor służył jako szpital wojskowy, a w refektarzu urządzono wytwórnię pałaszy. Budynek był wówczas bliski ruiny. Przez pierwsze 2 lata w pomieszczeniach poklasztornych mieściło się seminarium duchowne, następnie wydzierżawiło je Towarzystwo Zachęty do Sztuk Pięknych.
Budynek zakonu Bernardynów przy ul. Krakowskie Przedmieście 66 był miejscem publicznych wydarzeń podczas Powstania Styczniowego. Czynny udział zakonników w powstaniu stał się przyczyną likwidacji klasztoru w 1865 r. Po kasacie zakonu bernardynów i po przebudowie tego obiektu w latach 1870–1884 mieściły się w nim wystawy i magazyny Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, aż do chwili przenosin do pawilonu Ungra (na dziedzińcu pałacu Potockich). W 1886 r. ukończono przebudowę gmachów pobernardyńskich zakupionych od Magistratu Warszawy staraniem pierwszego prezesa Ludwika hr. Krasińskiego. W tym samym roku otwarto bibliotekę Muzeum liczącą wtedy 466 dzieł w 749 tomach treści: przemysłowej, technicznej, rolnej, przyrodniczej i artystycznych wzorów rzemieślniczych. Założono także stację meteorologiczną. Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, które miało tu swoją siedzibę aż do wybuchu II wojny światowej, posiadało największe zbiory muzealne w Warszawie. Gromadziło eksponaty związane z przemysłem i rolnictwem oraz popularyzowało wiedzę przez wystawy czasowe, a także działalność biblioteki i pracowni naukowych. Pełniło funkcję placówki naukowej i uczelni rolniczo-technicznej.
Sprawozdanie Muzeum za 1888 r. zawiera zapis o jego działalności charytatywnej: Oprócz osób zwiedzających wystawę za biletami płatnemi (wystawa wyrobów z drzewa, metali, wyrobów ceramicznych i hutniczych oraz zabawek dziecinnych) zwiedzały ją zakłady dobroczynne, dziewczynki i chłopcy, jak również wychowawcy i wychowanice Instytutu Głuchoniemych. (…) Nadto z decyzji Komitetu Muzeum dochód z 5 dni za bilety wejścia od 4go Stycznia r. b. zaczynając, oddany był na cele dobroczynne, a mianowicie na Towarzystwo biednych matek, Instytucję Jałmużniczą dla wstydzących się żebrać oraz na Przytulisko.
W latach 1890–1891, w pracowni fizycznej zorganizowanej w muzeum, prowadziła swoje doświadczenia późniejsza noblistka Maria Skłodowska, która w 1891 r. wyjechała do Paryża. Upamiętnia to tablica z brązu odsłonięta na frontowej ścianie budynku w czerwcu 1935 r.: W tym gmachu w pracowni fizycznej kierowanej przez J.J. Boguskiego w latach 1890-1891 rozpoczęła prace na polu naukowem MARIA CURIE-SKŁODOWSKA 1867–1934. Odkrycie polonu i radu 1898. To właśnie pod tym adresem dokonała analizy chemicznej, która umożliwiła jej w późniejszych latach odkrycie polonu i radu. Tablica ta niestety nie jest precyzyjna, bo przyszła noblista przed wyjazdem do Paryża nie była mężatką i nie mogła posługiwać się nazwiskiem „Curie”.
W latach 1890–1902 pod egidą Muzeum została opublikowana 11-tomowa Encyklopedia rolnicza. Wystawy były najsłabszą stroną tej placówki. Dopiero w 1905 r. z inicjatywy ówczesnego dyrektora Józefa Leskiego udostępniono pierwszą stałą ekspozycję prezentującą obiekty z dziedziny: archeologii, rolnictwa, mineralogii, etnografii. Ze względu na brak środków finansowych gromadzenie zbiorów było możliwe głównie dzięki ofiarności społeczeństwa.
W budynku Muzeum znalazły miejsce „Stała wystawa etnograficzna” (taką nazwę Muzeum Etnograficznego dopuszczał rząd rosyjski) oraz Stacja Oceny Nasion – pierwsza w Polsce i jedna z pierwszych w Europie. W 1901 r. powstała pracownia geologiczna, a 5 lat później antropologiczna. Dzięki staraniom Mieczysława Pożaryskiego i działającemu Kołu Elektrotechników przy Stowarzyszeniu Techników otwarto w 1908 r. „Kursy dla monterów-elektryków”, które w 1925 r. przekształcono w 4-letnią szkołę monterów-elektryków. Muzeum prowadziło też „Praktyczne kursy gorzelnictwa”, na których zaznamiajano słuchaczy z nowoczesną technologią gorzelniczą, rachunkowością i obowiązującymi przepisami. Tadeusz Miłobędzki zaproponował w 1909 r., by na wzór kurów gorzelnictwa zorganizować kursy rolnicze i techniczne. Po uzyskaniu zezwolenia władz w pierwszym roku odpłatnego kursu uczestniczyło ponad 180 słuchaczy (mężczyźni i kobiety). Każdy uczestnik, po zdaniu przewidzianych programem egzaminów i napisaniu pracy dyplomowej, otrzymywał świadectwo ukończenia kursu.
W 1911 r. odbyło się przy Muzeum uroczyste otwarcie (Wyższych) Kursów Przemysłowo-Rolniczych. Pod tą skromną nazwą, w istocie powstała polska wyższa uczelnia rolnicza. Pod koniec I wojny światowej (1914) kursy przemysłowo-rolnicze przekształcono w Wyższą Szkołę Rolniczą, która we wrześniu 1918 r. została upaństwowiona i nazwana Królewsko-Polska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego. W 1924 r. na I Kongresie Nauk Rolniczych w Warszawie postulowano utworzenie „Specjalnego Muzeum Rolnictwa”, którego celem miało być „zobrazowanie rolnictwa krajowego”. Propagatorem tej idei był prof. Stefan Biedrzycki, który od 1924 r. zbierał obiekty związane z tematyką historii rozwoju techniki rolnej na ziemiach polskich.
(Wielka Sala Odczytowa Muzeum Przemysłu i Rolnictwa – fotografia z „Pięćdziesięciolecie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie 1875-1925”, Warszawa 1926). Muzeum prowadziło ożywioną działalność gromadząc zbiory, zakładając pracownie naukowe, bibliotekę, organizując odczyty, wykłady, a także kursy zawodowe i korespondencyjne, inicjując tworzenie filmów oświatowych oraz prowadząc działalność wystawienniczą i pokazową. Pełniło funkcję edukacyjną i kulturalną. Miało także niemały wpływ na lokalne życie gospodarcze i kształtowanie elit naukowych. Działalność ta została gwałtownie przerwana wybuchem II wojny światowej.
Muzeum Przemysłu i Rolnictwa oraz większość jego zbiorów zostały zniszczone podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 r. Budynek został spalony wraz ze znajdującymi się w nim zbiorami Muzeum Etnograficznego. Muzeum starało się realizować swoją misję pomimo zawieruchy wojennej. Nie zaprzestało działalności w okresie okupacji niemieckiej, prowadząc tajne kursy i wykłady z architektury, inżynierii oraz mechaniki.
Ostatnim dyrektorem (1924–1951) Muzeum był Stanisław Leśniowski, który tak je opisał: Muzeum Przemysłu i Rolnictwa powstało w Warszawie w r. 1875, a więc w latach, gdy społeczeństwo polskie poza instytucjami religijnemi i charytatywnemi – dobroczynnemi, nie posiadało żadnych placówek zbiorowej pracy, a najświatlejsze umysły ówczesne odczuwały pilną potrzebę wytworzenia w stolicy kraju w Warszawie ośrodka mającego na celu podniesienia oświaty, polskiej nauki, polskiego przemysłu, rolnictwa i rzemiosł. (Streszczenie historji Muzeum Przemysłu i Rolnictwa od r. 1875 do r. 1951 tj. do likwidacji Muzeum P. i R. przez Stanisława Leśniowskiego na podstawie drukowanych sprawozdań i protokułów Muzeum P. i R. Rękopis ze zbiorów Archiwum Państwowego Miasta Stołecznego Warszawy, sygn. 146/9, k. 23-56).
 |  |
| Budynek Muzeum Przemysłu i Rolnictwa przed zniszczeniem w 1939 | Budynek Muzeum Przemysłu i Rolnictwa po zniszczeniu w 1939 |
Dyrektorzy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa:
1875–1887 Stanisław Przystański
1887–1893 Jerzy Aleksandrowicz
1893–1895 Lucjan Wrotnowski
1895–1897 obowiązki dyrektora sprawowała delegacja członków Komitetu Muzeum (Karol Bennie, Władysław Lepert, Stanisław Natanson)
1897–1921 Józef Leski
1921–1924 stanowisko nieobsadzone
1924–1951 Stanisław Leśniowski
Oprac. Bronisław Hynowski
