Warto przyjrzeć się technice wytwarzania mebli od czasów najdawniejszych po współczesność. Pozwala to na śledzenie rozwoju wytwarzania wyrobów, służących ludziom na co dzień, na co duży wpływ ma sztuka .
Sprzętarstwo
Tym zapomnianym słowem nazywano ongiś gałąź rzemiosła, a później przemysłu, obejmującą wykonywanie sprzętów z drewna. Cofając się do pradziejów mamy siedziska z pni drzew. Z biegiem czasu ludzie coraz lepiej opanowywali obróbkę drewna. Poznano też technikę wyplatania siedzisk.
Bardzo wysokim poziomem technicznym i artystycznym charakteryzowało się meblarstwo w czasach starożytnego Egiptu. Znano już wtedy konstrukcję ramową, stosowano okładzinę, zdobiono meble inkrustacją, okuciami, polichromią, a nawet płaskorzeźbą i rzeźbą. Znane były różne rodzaje siedzisk: ławy, taborety, wykonywano krzesła poręczowe, a nawet krzesła składane. Ale jeśli wydaje się nam, że racjonalne projektowanie mebli wiąże się dopiero np. z „Ikeą”, wystarczy przywołać meble greckie, by przekonać się jak ergonomicznie kształtowano np. siedziska. Meble greckie znamy niestety tylko z ikonografii i opisów, a meble rzymskie już z archeologicznych wykopalisk w Pompei i Herkulanum. Dowodzą wysokich umiejętności rzemieślników. W czasach rzymskich udoskonalono narzędzia stolarskie, używano struga oraz tokarek.
Najstarsze informacje o tokarstwie pochodzą z drugiego tysiąclecia p.n.e. były to tokarki o obrotowo-zwrotnym ruchu przedmiotu (napęd sznurowy i smyczkowy); dalszym udoskonaleniem t. było wprowadzenie napędu pedałowego (szkice Leonardo da Vinci z roku 1500)
Można spotkać się z opinią, iż w średniowieczu nastąpił upadek stolarstwa, a meble wykonywano głównie metodą ciesielską. Tak było w epoce romańskiej , ale już w dobie gotyku meblarstwo wyróżnia się znowu wysokim technicznym poziomem. Dzięki stosowaniu piły częściej powstawały konstrukcje ramowe. Do powszechnego użycia weszło dłuto, meble zdobiono snycerką. Na początku głównie były to ornamenty przedstawiające …zwoje pergaminu, ale później różnorodne motywy roślinne.
Spektakularny okres rozwoju stolarstwa artystycznego datuje się od renesansu. Pojawia się wiele nowych materiałów wykorzystywanych do inkrustacji mebli, m.in. kamienie półszlachetne,czy barwione szkło. Do celów zdobniczych używa się srebra i brązu, który – na życzenie zamawiającego – poddaje się też złoceniu.
Polskie stolarstwo artystyczne na przestrzeni wieków – nie umniejszając osiągnięciom rzemieślników francuskich, włoskich, czy angielskich -– może pochwalić się dokonaniami, świadczącymi, że nasze krajowe wyroby niejednokrotnie odznaczały się też bardzo wysokim kunsztem wykonania. Charakteryzowały się one solidnością konstrukcji i wyróżniały funkcjonalnością.
Zakonni mistrzowie
Rzadko przywołujemy dokonania stolarstwa artystycznego i snycerstwa – obu tych bliskich sobie dziedzin rękodzieła – uprawianych przez wiele wieków także przez zakonników w klasztorach polskich. Właśnie tam były liczne warsztaty , gdzie chętnie i z dobrym rezultatem zajmowano się stolarstwem. Wykorzystywano cały duży wachlarz różnych technik dekoracyjnych. I z upodobaniem stosowano m.in. intarsję. Ilustracją tej aktywności zakonników jest m.in. biblioteka jasnogórska. Meble na Jasnej Górze wykonane zostały przez brata Grzegorza Woźniakowicza w 1739 r. Są to zarówno wspaniałe szafy na książki podzielone pilastrami i zwieńczone belkowaniem z kartuszami i polami w całości pokrytymi intarsjami, jak i stoły z scenami figuralnymi też wykonanymi w technice intarsji. Kunszt brata Grzegorza dorównuje tu artystycznie poziomowi najsławniejszych przybytków książek w świecie.
Ebeniści i szafa gdańska
W Polsce głównymi ośrodkami stolarstwa artystycznego i snycerki począwszy od renesansu był Kraków, Wrocław, Nysa, a później m.in. Poznań, Toruń, czy Lwów. Jednak uwzględniając zarówno wartości estetyczne, jak i walory czysto użytkowe, trzeba przede wszystkim wyróżnić meblarstwo gdańskie. Zdobyło sobie ono trwałą pozycję w dziejach stolarstwa artystycznego naszego kontynentu.
W II poł. XVII w. swój złoty okres. przeżywało meblarstwo w Gdańsku. Najbardziej popularne wśród gdańskich mebli stały się skrzynie i szafy. I do dziś one stanowią symbol historii europejskiego stolarstwa meblowego. Duże barokowe szafy dwudrzwiowe, wsparte na kulistych podporach i stoły na spiralnie toczonych nogach oraz krzesła z wysokim oparciem zamawiane były najczęściej. Meble wykonywano wtedy zazwyczaj z dębu, orzecha, rzadziej z gruszy i buka. A w XVIII w. także i z perełkowca japońskiego, kora którego odznacza się dobrymi właściwościami technicznymi.
Wszystkie meble gdańskie wyróżniały się bogatą, rzeźbioną dekoracją. Preferowano motywy roślinne, zwłaszcza kwiaty akantu, słonecznika i róży, owoce – rogi obfitości, ale też powodzeniem cieszyła się snycerka figuralna. Chętnie umieszczano na meblach rzeźbę chłopczyka-aniołka (putto). Szlachta zamawiała też na meblach swoje herby. Nie rzadko wyszukaną elegancją odznaczały się również i inne domowe sprzęty z drewna, np. praski do bielizny, zwane też tłoczniami (na zdjęciu: barokowa prasa do serwet o wym.218 x 95 x 64 cm, powstała w Gdańsku ok. 1700 r. – technika: snycerka i toczenie; eksponat ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach).
Gdańskie meble cechowały się bardzo solidną konstrukcją oraz mocnym zaakcentowaniem gzymsów i filunków.
Do ich dekoracji stosowano najczęściej orzech i heban. A stolarze, którzy specjalizowali się w intarsjach z hebanu, zwani byli ebenistami, która to nazwa z Egiptu przez Grecję zadomowiła się w XVI w. na dobre we Francji, aby później przyjąć się także w Polsce. Do dekoracji używano też szylkretu, masy otrzymywanej z pancerzy żółwi oraz kości słoniowej (na zdjęciu: szafa sieniowa w stylu baroku gdańskiego, powstała w l. 1670 – 1680 ze zbiorów Muzeum Wnętrz w Otwocku Wielkim –Oddziale Muzeum Narodowego w Warszawie).
Meble króla Stasia…
Na dworze króla Stanisława Poniatowskiego zatrudnionych było wielu stolarzy-artystów, w tym snycerzy i ebenistów, ale sam król szczególnym upodobaniem darzył meble … z Kolbuszowa. Meble wytwarzane w Kolbuszowej i okolicy w końcu XVII w., w XVIII i I połowie XIX w. były popularne w całej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Były to przede wszystkim meble skrzyniowe: biurka, kantorki, kredensy, szafy, praski, a rzadziej meble szkieletowe (kanapy, krzesła). I znamienne, iż są one świetną ilustracją zmieniających się gustów estetycznych, Początkowo charakteryzowały się formami późnobarokowymi.
W XVIII w. wykonywane były już meble klasycystyczne, a w I połowie XIX w. kolbuszowskie wyroby zbliżone do biedermeieru. Meble te były fornirowane zazwyczaj orzechem i bogato zdobione intarsją o motywach geometrycznych (gwiazdy, meandry, szachownice), roślinnych, heraldycznych, a nawet figuralnych. Trzymano się zasady polegającej na pokrywaniu powierzchni przedmiotów dekoracją ornamentalną dwoma skontrastowanymi materiałach, np. ciemnego i jasnego drewna, hebanu i kości słoniowej, szylkretu i metalu (na zdjęciu: XVIII- wieczna komoda (z nadstawą) z szufladami do przechowywania bielizny w kolekcji Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej).
Snycerz dziś…
Stanisławowi Witkiewiczowi twórcy i popularyzatorowi tzw. stylu zakopiańskiego, wzorującego się na podhalańskiej sztuce ludowej zawdzięcza wiele kultura polska („PT” 26/2019). Dlatego nie można odmówić słuszności uwadze: Ogólnym niedomaganiem całego naszego współczesnego sprzętarstwa jest rażący brak jakikolwiek nawiązań do pięknych tradycji polskich mebli dawnego rzemiosła artystycznego i sztuki ludowej. („Przegląd Artystyczny” 1952).
Seryjna produkcja mebli całkowicie niemal wyparła produkcję jednostkową. Współcześnie meble mają być proste i funkcjonalne. Jednak – chyba na szczęście należy odnotować powrót do zamawiania mebli w pracowniach stolarstwa artystycznego, w tym wyrobów wyróżniających się ornamentem rzeźbiarskim tworzonym przez snycerzy.
Snycerka nie tylko od Kenara
Równolegle do produkcji przemysłowej mebli, głównie z drewna, a ostatnio z coraz większym zastosowaniem metalu, czy tworzyw sztucznych, wciąż istnieje potrzeba korzystania z dawnych technik rękodzielniczych. A takich właśnie specjalistów – snycerzy kształci Zespół Szkół Plastycznych w Zakopanem im. Antoniego Kenara.. (Podobny kierunek kształcenia został wznowiony także w Hjerleid Handverksskole AS w Dovre, w jedynej tego typu placówce oświatowej w Norwegii). Utworzył się w Polsce niszowy rynek otwarty na potrzeby drewnianych obiektów (stolarka budowlana), różnych sprzętów, w tym mebli. Świadczącymi te usługi są rękodzielnicy o specjalności stolarstwo artystyczne, w tym i snycerstwo. Nie można nie odnotować też dużego zainteresowania uprawianiem snycerstwa przez osoby traktujące je jako formę realizacji swoich pasji, a więc podchodzących do „pracy w drewnie” w sposób hobbystyczny.
Marek Bielski
Niedawno wicepremier RP, prof. Piotr Gliński wyróżnił tytułem „Mistrzów rzemiosła artystycznego” („PT” 12/2021) wybitnych rękodzielników uprawiających stolarstwo artystyczne, w tym także snycerstwo. Uhonorowani rzemieślnicy to: Aleksander Krajewski – zajmuje się renowacją mebli antycznych; Bogdan Laskus – wszechstronny artysta z ogromnym dorobkiem. Wśród jego prac są takie jak, fotel dla Prezydenta RP, czy mównice do Sejmu;. Zbigniew Laskus – mistrz stolarstwa, rzeźbiarstwa i tokarstwa w drewnie, mający ponad 50-letni dorobek twórczy; Józef Majerczyk – zajmuje się rekonstrukcją i rewaloryzacją zabytkowych pomieszczeń i mebli antycznych; Edward Staszel – podhalański mistrz stolarstwa artystycznego, autor drewnianych elementów wyposażenia wnętrz, interpretacją stylu; Marek Płociennik – specjalizuje się w pracach snycerskich i tworzy repliki mebli muzealnych oraz wykonuje prace rzeźbiarskie w drewnie w obiektach sakralnych.
