Czym są borty, kwasty, chwosty, gimple, kantyle, kutasy, sutasze, szpalery, lacety, czy sznelki? Pośrednią podpowiedzią niech będzie przypomnienie, iż w Krakowie baszta połączona gankiem straży miejskiej z Bramą Floriańską, nosi nazwę …pasamoników.
Zawód pasamonika (pasamonnika) vel szmuklerza (smuchlera) – odnotowano już w XII w. Pierwsze cechy ich zrzeszające powstały już w XIII stuleciu, a w Polsce w XIV w. zawiązały się one nie tylko w dużych grodach jak Kraków, ale też bardzo wielu mniejszych miejscowościach. W aktach Krakowa zachowała się informacja, że w 1365 r. cech pasamoników ułożył się z rymarzami z ul. Grodzkiej, iż swoje pasy wybijać będą tylko cyną, zaś szmuklerze mosiądzem. Rzemieślnicy w tym fachu zajmowali się wytwarzaniem wyrobów włókienniczych, wykonywanych z wielu rodzaju materiałów i różną techniką. Oni też wytwarzali np. guzy, guziki. Ich wyroby służyły głównie do ozdoby wojskowych mundurów, szat liturgicznych, liberii, ale też mebli, sztandarów, firanek, zasłon itp.
Rzemiosło pod nazwą pasamonictwo lub szmuklerstwo rozwijało się szczególnie dynamicznie w XVIII i XIX stuleciu.
Technika tabliczkowa
W średniowieczu rozpowszechnioną techniką pasamoników/szmuklerzy było tkactwo tabliczkowe. Dziś stosowane już tylko w tkactwie artystycznym lub sztuce ludowej do wykonywania ozdobnych krajek, czy pasków. Tabliczki z różnych materiałów m.in. drewna, gliny, twardej skóry.
Początkowo wyroby szmuklerskie byływykonywane techniką tabliczkową, zaś potem na specjalnych krosienkach pasamonicznych lub techniką koronkarską. Przy wykonywaniu „burty” o większej długości potrzebne jest dodatkowe wyposażenie. Stosuje się różne rozwiązania. Najczęściej jest to rama drewniana lub metalowa, na której z jednej strony zamocowany jest wałek z nawiniętą osnową, a z drugiej wałek, na który nawijana jest wykonana krajka. Często ramy ustawia się pionowo, wówczas gotowy wyrób przełożony jest przez górny wałek, a koniec jest obciążony ciężarkiem, co daje odpowiednie napięcie w nitkach osnowy niezbędne w procesie tkania.
Pasy słuckie
Pasy do kontusza, zwane też pasami polskimi pozostają najbardziej rozpoznawalnym elementem polskiego stroju szlacheckiego. I charakteryzują się wyjątkową różnorodnością i bogactwem ornamentyki. A największą spośród nich zdobył w Europie całej pas słucki.
Początkowo przywożone przez Ormian głównie z Persji i Turcji, a I połowie XVIII w. zaczęły być wytwarzane na masową już skalę w Rzplitej. Najbardziej znaną w Rzplitej persjarnią – założoną w 1767 r. w Słucku – kierował Jan Madżarski i jako tzw. „desenista” opracowywał wzory. Znamienne, że największy w Europie ośrodek wytwarzania pasów mieszczący się w Lyonie w tym czasie kopiował motywy zdobnicze z polskich persjarni.
Pasamonicy dziś
Wstążki, tasiemki, sznurowadła, kokardy, naszywki, pompony, gumy, szelki, zamki do ubrań, tradycyjne guziki i ich alternatywa: metalowe lub plastikowe napy, dodatki krawieckie i dziewiarskie, a także np. ABS do …skarpet.
Bardzo asortymentowo różnorodna oferta sklepów pasmanteryjnych świadczy, że branża pasamoniczna jest przygotowana na realizację zamówień w zakresach wielu specjalności. Nie tylko w obszarze technik włókienniczych, ale i krawieckich. Już na początku XVIII w. w samej Warszawie było np. 9 wytwórni guzików. Produkowano guziki cywilne i wojskowe, liberyjne z herbami, platerowane i złocone; Tego typu większych i mniejszych wytwórni w Polsce było setki. A guziki z których je robiono to metal, ale i drewno. W niewielkim Nasielsku w 1897 Ezar Charka założył fabrykę guzików, w której wyrabiano guziki galalitowe, bakelitowe i ze sztucznego rogu. W Poznaniu była to znana wytwórnia S. Jabłońskiego, a w Legionowie St. Gierczyńskiego.
Ta ostatnia zaproponowała nawet guziki z …paper-mache. Dziś jedną z pasji kolekcjonerskich jest filobutonistyka (gr. Philéo – lubię, ang. button – guzik).
Godną upowszechnienia jest inicjatywa Muzeum Warszawy organizatora warsztatów rodzinnych pn. „Warszawiacy – przy pracy” poświęconych ginącym zawodom. W zajęciach mogą brać udział wielopokoleniowe rodziny. Warsztaty pasamoniczne prowadzi też stowarzyszenie na rzecz promocji kultury i rzemiosł dawnych „WICI”. A projekt „Tkactwo tabliczkowe wczoraj i dziś – badania, warsztaty, monografia” zrealizowano dzięki przyznanemu stypendium przez Ministra Kultury i Dziedzictwa.
Marek Bielski
Wczesnośredniowieczna tabliczka tkacka (fot. Anja Mößbauer)
borty – taśmy od szerokości od 3 do 160 mm plecione w taki spsób, aby służyły do lamowania, obszywania brzegów tkaniny; galony tkane z nitkani metalowymi srebrnymi luz złoconymi, albo złożone z samych metalowych nitek używa się ich do dystynkcji wojskowych; gimpy, czyli żyły, zwane rdzeniami lub duszami z przędzy bawełnianej oplecione nitką wełnianą, bawełnianą lub metalową i używane na sznury ozdobne lub frędzle; kwasty – wisiorki w postaci kiści, wykonane ze zwykłych nitek, kantyli lub frędzli używane do zasłon, firanek, do ozdabiania szabel itp.; kantyle – druty gołe lub w oprzedzie używane jako frędzle do naramienników galowych, kwast do szabel, sztandarów, chorągwi, , kostiumów teatralnych lub ozdabiania stylowych wnętrz; frędzle – dłuższe nitkiskręcone, związane itp. dowiązywane do zasłon lub firanek, obrusów itp.; kutas – ozdoba szmuklerska w formie pędzla na końcu sznura przypinanego do pas lub czapki; sutasz – taśma spleciona z kilku nitek podstawowych, oplatywanych następnie nitkami dodatkowymi, krzyżującymi się nawzajem, co umożliwia powstanie rowka w środku taśmy, dlatego sutasz używany był do ozdabiania m.in. sukni; sznelki sznurki powstające przez skręcenie dwóch lub więcej wąskich taśm tkanych używane do wyrobu m.in. szalików; lacet – wąska tasiemka używana do sznurowadeł; rozety związane ze sztywnych gimpli lub sznurków ozdobnych do ozdabiania mebli tapicerskich.
