Bez mała dwa wieki liczący tzw. Słownik Wileński – pełna nazwa złożona z … pięćdziesięciu ośmiu wyrazów byłaby najdłuższym leadem nie tylko w „PT”– opisuje mielerzysko jako obszar leśny pokryty resztkami węgla drzewnego. I tam należy właśnie szukać mielerza.
W języku naszych sąsiadów z zachodniej granicy Meiler oznacza suszarnię. Nazwa charakterystyczna. Przebieg procesu zwęglania wydaje się mieć coś tu na rzeczy!
Pozyskiwanie węgla drzewnego od zamierzchłych czasów, aż po wiek XIX odbywała się w rozmaicie skonstruowanych kopcach, zwanych mielerzami – informuje nas polski „Kalendarz Leśny” z 1948 r.
W różnych stronach świata wyglądały one podobnie, ale na pewno nie tak samo. W Polsce stanowiły je stosy polan przykrytych ziemią z chrustem lub z darnią w celu ograniczenie dopływu powietrza, ale na przykład w Bułgarii okładane były …nawozem. Natomiast Łemkowie tradycyjnie okładali stos dużymi, bo około półmetrowymi szczapami ze „smolnej karpiny”, czyli pniaków wydobytych z ziemi wraz z częścią ich systemu korzeniowego.
Dusza mielerza
Budowę mielerza rozpoczynano od postawienie „duszy”. To jest słupka, obok którego umieszczano trzy u góry związane żerdzie. „Duszę” okładano przeżywiczonymi drzazgami i suchymi gałązkami. Polana umieszczano pochylone w stronę środkowego słupa bardzo szczelnie, pod kątem ok. 70o, a drobne szczeliny wypełniano gałęziami lub wiórami, uzyskując kopulasty kształt mielerza. Następnie tworzono tzw. oponką z darni, mchu i liści paproci. Całość przysypywano ziemią i gliną na grubość ok. 30 cm, robiąc w mielerzu nim kilka otworów. A na koniec pochodnią na długiej tyczce zapalano środek mielerza. Jeśli wg oceny doświadczonego węglarza (zależnie od regionu zwanego też popielarzem lub smolarzem) uzyskano właściwe stopień obłożenia ogniem zasypywano wszystkie otwory w mielerzu. Wypał musiał być kontrolowany nieprzerwanie w dzień i w nocy.
Dostęp powietrza regulowano poprzez przebijanie w oponie nowych otworów lub zasypywanie spękanych miejsc. Po ok.12 godz. zaczyna wydzielać się terpentyna, potem dziegieć, na końcu smolna maź. Chcąc otrzymać dobrej jakości smołę należy wypalać drewno o wiele dłużej (5-6 dni). Należy też przestrzegać zasady, aby w jednym mielerzu zwęglać tego samego rodzaju i o zbliżonej grubości, co zapewnia równomierny przebieg procesu, a zatem i jakość otrzymanego finalnego produktu. Z czasem powstały piece smolarskie, a istotna różnica między nimi a mielerzami dotyczyła konstrukcji kształtu dna. W mielerzu było ono płaskie – gwarantując lepszą stabilność stosu – zaś w piecu smolarskim półokrągłe, wskutek czego smoła mogła łatwiej ściekać.
Popielarstwo XXI wieku
Współcześnie procesy rozkładowej (suchej) destylacji drewna odbywają się w sposób okresowy lub ciągły. Służą do tego w pierwszym przypadku przestawne (mobilne) piece retortowe, zaś w drugim retorty będące składowymi zautomatyzowanej instalacji. Zarówno w pierwszym i drugim wypadku proces prowadzi się ze stopniowym wzrostem temperatury w przedziale od 200 do 600oC i zawsze przy ograniczonym dostępie powietrza.
Innowacyjna metoda zwęglania drewna w warunkach polowych w stalowych retortach przestawnych, zrębowych została w l.70. XX w. opracowana w Katedrze Użytkowania Lasu i Inżynierii Leśnej SGGW-AR. Szybko została wdrożona i skutecznie zastąpiła zwęglanie węgla w mielerzach ziemnych na całym – wówczas niemałym obszarze – na którym tę właśnie działalność gospodarczą prowadziło Bieszczadzkie Przedsiębiorstwo „Las” z centralą w Lesku. Dodajmy, że Bieszczady nie były wtedy jedynym miejsce gdzie wytwarzano węgiel drzewny tą metodą. Jego produkcja odbywała się też i w innych rejonach Polski, m.in. w rejonach Hajnówki, czy na Dolnym Śląsku.
Na przełomie XX/XXI w.w bieszczadzkich punktach wypału węgla drzewnego zazwyczaj liczba zainstalowanych retort wynosiła od dwóch do kilkunastu (nawet 30), ale łącznie nie było ich w eksploatacji więcej niż pół tysiąca. Przed 20 laty wybudowany został w Uhercach Mineralnych należący do firmy „EXTRANS” Zakład Produkcji Węgla Drzewnego, dysponujący dużą stacjonarną instalacją, co pozwoliło na wycofanie z eksploatacji 100 retort przestawnych.
Moda na grill
Dr inż. Ewa Lipińska, podkarpacki wojewódzki inspektor ochrony środowiska pod nadzorem której przygotowano raport dotyczący przestrzegania wymagań ochrony środowiska przez podmioty eksploatujące instalacje do wypału węgla drzewnego, zwracała uwagę, iż już od 2010 r. spadła krajowa produkcja węgla drzewnego.
Wzrost cen krajowego drewna oraz jego transportu spowodował, że produkcja węgla drzewnego przy zastosowaniu retort przestawnych i zrębowych stała się nieopłacalna, co skutkowało likwidacją punktów wypału drzewnego lub zawieszenie ich aktywności gospodarczej. Na zmniejszenie produkcji wpływa też import tańszego węgla drzewnego Sklepy globalnych sieci handlowych w ostatnich latach mają do zaoferowania swoim klientom węgiel drzewny wytwarzany m.in. w Ukrainie. Obecnie znajdujący się u nas w sprzedaży węgiel drzewny pochodzi głównie z krajów kontynentu afrykańskiego.
Marek Bielski
Retorty przestawne , zrębowe używane do wypału węgla drzewnego są zaspawanymi cylindrami o pojemności od 6 do 18 m3, wykonane ze stali o grubości ok. 5 mm. Cylinder od góry nakryty jest przyspawaną pokrywą w której jest 1 otwór ogniowy położony centralnie i 4 otwory regulacyjne. Proces produkcji węgla drzewnego prowadzony jest w oparciu o szczegółową instrukcję opracowaną przez Zbigniewa Laurowa z SGGW-AR. Całkowity czas procesu uzyskiwania węgla drzewnego w retortach przestawnych trwa do 4 dób. A jego wydajność oscyluje w granicach ok. 50% masy wsadowej. Należy zaznaczyć, iż poddanie suchej destylacji drewna nieokorowanego zwiększa ilość uzyskanego węgla drzewnego (także smoły i gazów)..
Na zdjęciu: wypał węgla drzewnego w Bieszczadach
