Z prof. dr. hab. inż. Jerzym Małachowskim, dyrektorem Narodowego Centrum Badań i Rozwoju rozmawia Zygmunt Jazukiewicz
Jakie jest praktyczne znaczenie zmian w Ustawie o NCBR z 26 stycznia 2024 r.? Czy, zdaniem nowego kierownictwa Centrum, potrzebne (lub oczekiwane) są inne zmiany w Ustawie z 2010 r. albo nowa Ustawa?
Ustawa z dnia 26 stycznia 2024 r. o zmianie ustawy o Narodowym Centrum Badań i Rozwoju oraz ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, która weszła w życie 7 marca 2024 r. przeniosła nadzór nad NCBR na ministra właściwego do spraw nauki i szkolnictwa wyższego. Zmiana ta umożliwiła sprawne i skuteczne realizowanie przez Centrum zadań, które dotyczą polityki naukowej państwa. Chodzi tu przede wszystkim o zarządzanie najważniejszymi programami badań naukowych i prac rozwojowych, pobudzanie przedsiębiorców do inwestowania w działalność naukową, czy wspieranie komercjalizacji wyników badań naukowych lub prac rozwojowych oraz innych form ich transferu do gospodarki. NCBR przed zmianą pozostawało pod nadzorem ministra właściwego do spraw funduszy, ale funkcjonowało jako podmiot będący częścią systemu szkolnictwa wyższego i nauki i na rzecz tego systemu wykonywało zadania, takie jak realizacja programów obejmujących finansowanie badań naukowych lub prac rozwojowych, realizacja działań przygotowujących do wdrożenia wyników badań naukowych lub prac rozwojowych czy realizacja programów obejmujących finansowanie badań aplikacyjnych.
NCBR dostrzega konieczność zmian w ustawie usprawniających działanie instytucji i dostosowujących ją do obecnych realiów i coraz bardziej wymagającego ekosystemu wspierania badań i innowacji w kraju.
Czy dokonano jakiegoś rodzaju audytu, weryfikacji bądź kontroli projektów prowadzonych w wyniku konkursów rozstrzygniętych do końca 2023 r.?
NCBR podlega w trybie ciągłym kontrolom i audytom w zakresie prowadzonej działalności. W samym 2024 r. organy kontrolne (NIK, MFiPR, MNiSW, Izby Administracji Skarbowej, Archiwum Państwowe) rozpoczęły 32 kontrole. Kontrole dotyczą całego zakresu działalności NCBR tj. wykonania budżetu państwa w 2023 r., gospodarowania środkami pochodzącymi z budżetu UE w ramach realizowanych programów operacyjnych, procesów zarządzania w NCBR, konfliktu interesów. Jednocześnie w ramach NCBR działa komórka audytu i kontroli wewnętrznej, której celem jest również weryfikacji prawidłowości realizacji przez NCBR zadań.
Rok 2023 obfitował w kontrole, odbyło/rozpoczęło się ich w sumie 73, dwukrotnie więcej niż w latach ubiegłych. Najwięcej, bo aż 18 kontroli, dotyczyło przygotowania i realizacji Konkursu 1/1.1.1./2022 Szybka Ścieżka – Innowacje Cyfrowe.
Czy można podać podstawowe dane nt. konkursów rozstrzygniętych dotąd w 2024 r.?
W 2024 r. Narodowe Centrum Badań i Rozwoju rozstrzygnęło 24 konkursy w ramach środków programów Fundusze Europejskie dla Nowoczesnej Gospodarki, Fundusze Europejskie dla Rozwoju Społecznego, Krajowego Planu Odbudowy i Zwiększania Odporności, programów międzynarodowych oraz krajowych. W efekcie konkursów łącznie rekomendowano do dofinansowania 279 projektów na kwotę dofinansowania 2,422 mld zł.
Jakie kierunki tematyczne projektów są preferowane obecnie? Czy i jaki wpływ na to ma polityka gospodarcza państwa?
Dokumenty strategiczne (polskie i europejskie) wskazują cyfryzację i „zazielenienie”, w tym także transformację energetyczną i rozwój OZE, jako kluczowe obszary. Oprócz naborów horyzontalnych (Ścieżka SMART) prowadzonych w ramach programu Fundusze Europejskie dla Nowoczesnej Gospodarki, NCBR prowadził i prowadzi także inne nabory przeznaczone dla tych obszarów w ramach innych instrumentów finansowania. Przykładowe konkursy realizowane z zakresu cyfryzacji to IPCEI Mikroelektronika/ Technologie komunikacyjne (w ramach programu Fundusze Europejskie dla Nowoczesnej Gospodarki), KPO IPCEI CIS, czy nabory w ramach programu INFOSTRATEG związane z rozwojem i implementacją sztucznej inteligencji. Z zakresu tzw. zazielenienia realizujemy, takie nabory jak KPO GOZ, Nowe Technologie w Zakresie Energii czy prowadzone jeszcze w poprzedniej perspektywie finansowej Unii Europejskiej, w ramach Programu Inteligentny Rozwój, 9 zielonych przedsięwzięć: Budownictwo efektywne energetycznie i procesowo, Innowacyjna biogazownia, Oczyszczalnia przyszłości, Ciepłownia Przyszłości, czyli system ciepłowniczy z OZE, Elektrociepłownia w lokalnym systemie energetycznym, Magazynowanie energii elektrycznej, Magazynowanie Ciepła
i Chłodu, Technologie domowej retencji, Wentylacja dla szkół i domów. W tym samym obszarze jest także realizowany ze środków krajowych program NTE (nowe technologie w zakresie energii) by wspierać osiągnięcia neutralności klimatycznej Polski, poprzez wdrożenie rozwiązań podnoszących bezpieczeństwo energetyczne kraju i zwiększających konkurencyjność polskiej gospodarki, a co w efekcie powinno się przyczynić do zwiększenia udziału energii pochodzącej z OZE w ogólnym miksie energetycznym kraju. Oczywiście NCBR wspiera i uruchamia także programy na wykonanie projektów w zakresie badań naukowych i prac rozwojowych na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa m. in. ostatnio uruchomiony program „Nowe technologie w obszarze bezpieczeństwa i obronności państwa” pod kryptonimem „PERUN”, czy też wcześniej uruchomiony program „Rozwój nowoczesnych, przełomowych technologii służących bezpieczeństwu i obronności państwa” pod kryptonimem ,,SZAFIR”
Jakie są obecnie proporcje między źródłami finansowania? Jak Pan ocenia przebieg naboru do konkursów finansowanych z KPO?
Środki krajowe stanowią 33,41% budżetu NCBR. Oprócz nich mamy środki z Funduszy Europejskich FENG/POIR (48,13%) oraz FERS/POWER (11,89%). Pozostałe środki – z funduszy norweskich, Szwajcarsko Polskiego Programu Współpracy czy KPO stanowią łącznie 6,57% budżetu.
NCBR w ramach środków Krajowego Planu Odbudowy i Zwiększania Odporności prowadzi dwa działania: KPO IPCEI CIS oraz KPO GOZ. W ramach KPO IPCEI CIS cztery innowacyjne projekty zostały wybrane do dofinansowania. Politechnika Gdańska oraz firmy Atende Industries, Oktawave
i CloudFerro otrzymają łącznie 217 milionów złotych dofinansowania. Cały IPCEI CIS to łącznie 19 projektów firm i uczelni z siedmiu krajów – Francji, Niemiec, Węgier, Włoch, Holandii, Polski
i Hiszpanii. Ogromnym sukcesem polskiej myśli technicznej jest to, że aż cztery z tych 19 projektów realizują podmioty z Polski. Ten sukces pokazuje, że w Polsce mamy zdolnych naukowców
i inżynierów oraz profesjonalne przedsiębiorstwa, które nie boją się zrobić kroku do przodu, postawić na przyszłość i na tym zyskać. W zakresie naboru KPO GOZ nie jest jeszcze możliwe określenie zainteresowania konkursem, ze względu na zbyt wczesną fazę naboru.
Na jakiej podstawie określa się perspektywę czasową projektów, od uruchomienia do rozliczenia?
Każdy z projektów realizowanych pod skrzydłami Narodowego Centrum Badań i Rozwoju ma swój cykl życia, wymagający podejmowania działań zarówno ze strony NCBR, jak i wnioskodawcy/beneficjenta. Już na etapie składania wniosku należy przygotować harmonogram planowanych w projekcie prac, w tym badań. Termin rozpoczęcia realizacji projektu określa sam wnioskodawca – i to na nim spoczywa obowiązek, takiego ustalenia planu działań, żeby zdążył osiągnąć zakładane cele w widełkach czasowych wyznaczonych regulaminem konkursu.
Nasi eksperci często uwrażliwiają wnioskodawców na to, czego nie powinno zabraknąć w dobrze przygotowanym planie prac. Po pierwsze, każde istotne zadanie badawcze powinno kończyć się mierzalnym kamieniem milowym, który informuje nas, czy osiągnęliśmy założony cel. Po drugie, prace powinny być jasno zdefiniowane i opisane, tak aby nie prowadzić prac zbędnych lub takich, które nie wpływają na rozwiązanie, a pochłaniają środki finansowe i czas wykonawców. Po trzecie, plan prac powinien być pogrupowany w jasno zdefiniowane zadania badawcze. Pozwoli to ustrzec się przed sytuacją, w której badania zbaczają z głównego toru bez wiedzy i kontroli zarządzających projektem, pociągając za sobą opóźnienia i straty finansowe.
Warto pamiętać, że nasze programy i konkursy mają własne założenia i zasady. Planując okres realizacji projektu, należy wziąć pod uwagę dokumenty programowe, zaś uszczegółowienie tej kwestii zawsze znajduje się w regulaminie danego naboru.
Czy i w jaki sposób uwzględnia się Poziomy Gotowości Technologicznej projektów?
Przy projektowaniu większości programów NCBR uwzględnia się tzw. klasyfikację poziomów gotowości technologicznej (TRL). Jest to system, który oryginalnie powstał w NASA, a później został zaadaptowany przez Komisję Europejską. W Polsce to, czym są poszczególne TRL, reguluje rozporządzenie MNiSW. Ten podział wyodrębnia 9 poziomów gotowości technologicznej. Przyjmuje się, że poziom pierwszy – TRL1 dotyczy badań podstawowych. Tych NCBR zasadniczo nie finansuje, jako że jest to domena Narodowego Centrum Nauki, choć istniały pewne wyjątki, np. program Techmatstrateg.
W NCBR finansowanie większości projektów dotyczy badań na poziomie (TRL3-6), który obejmuje rozpoczęcie prac badawczych nad poszukiwaniem zastosowania technologii do przedstawienia pierwszego prototypu w warunkach laboratoryjnych, zbliżonych do rzeczywistych oraz etap prac rozwojowych (TRL7-9), który obejmuje prace w warunkach rzeczywistych dla wykorzystania technologii do momentu potwierdzenia, że jest ona gotowa do operacyjnego wykorzystania – wdrożenia na rynek.
Klasyfikacja poziomów gotowości technologicznej jest stosowana przy kształtowaniu oferty programowej i może pozwolić na lepsze dopasowanie warunków programu zarówno pod określony typ beneficjenta, jak i ze względu na specyfikę wspieranego obszaru. Jest to narzędzie, które umiejętnie wykorzystywane – może wspomóc realizację polityki państwa.
W jaki sposób ocenia się efektywność ekonomiczną zakończonych projektów? Czy jest to, zdaniem Pana, sposób optymalny?
Zakończenie finansowania projektu, rozumiane jako ocena raportu końcowego i płatność końcowa, nie oznacza zakończenia jego monitorowania przez NCBR. W przypadku projektów, w których zgodnie z umową, wymagane jest wykorzystanie wyników, nasi beneficjenci/wykonawcy zobowiązani są do składania odpowiednich raportów dotyczących wykorzystania wyników projektów. Przykłady wykorzystania wyników to patenty, wzory użytkowe, przemysłowe, znaki towarowe czy wdrożenia w gospodarce (komercjalizacja). W zależności od programu raporty te mogą mieć różne nazwy, np. raport z wykorzystania wyników, sprawozdanie z wdrożenia, raport ex-post, informacja o efektach społeczno-gospodarczych wdrożenia. Są to dokumenty, w których oprócz opisu sposobu wykorzystania wyników w praktyce, beneficjent zobowiązany jest do podania konkretnych wartości bezpośrednio wskazujących na efekt ekonomiczny projektu, np. nakłady na realizację projektu, koszty wdrożenia, przychody, zatrudnienie czy stopień innowacyjności. Pozwalają one na oszacowanie efektywności ekonomicznej zakończonego projektu. Proces oceny tych dokumentów w NCBR jest wspomagany przez ekspertów – z dziedziny, której dotyczy dany projekt.
Dziękuję za rozmowę.
