W ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego rozpoczęto w marcu 1937 r. budowę Zakładów Południowych, które miały produkować głównie sprzęt artyleryjski dla wojska. Decyzja była niezwykle śmiała, bo budowę od podstaw rozpoczęto na terenie wykarczowanej puszczy. Inwestycja przebiegała bardzo sprawnie, a już 14 czerwca 1939 r. Prezydent RP prof. inż. Ignacy Mościcki dokonał uroczystego otwarcia nowych zakładów.
Powstały z inicjatywy ówczesnego wicepremiera inż. Eugeniusza Kwiatkowskiego plan budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego (przyjęty przez Sejm w lutym 1937 r.), zapoczątkował proces tworzenia własnego potencjału obronnego Rzeczypospolitej. W miejscu, gdzie ustanowiono siedzibę Zakładów Południowych (w widłach Wisły i Sanu), w ciągu około 800 dni, powstał nowy ośrodek przemysłowy. Na terenach Puszczy Sandomierskiej wraz z tym ośrodkiem wyrosło osiedle pracownicze, które nazwano Stalowa Wola. To były podwaliny Huty (HSW) i miasta Stalowa Wola.
Jeszcze w 1938 r. w Zakładach Południowych rozpoczęto montaż i testy haubicy polowej kalibru 100 mm. To wydarzenie stanowi początek historii dzisiejszej HSW. Docelowe roczne zdolności produkcyjne Zakładów Południowych oszacowano w 1939 r. na: 480 dział polowych kal. 75 i 100 mm, 48 dział kal. 105 mm, 72 działa kal. 155 mm, 16 luf dział kal. 75 mm, 32 lufy dział kal. 100 mm, 12 luf dział kal. 155 mm oraz bliżej nieokreślone liczby luf do działek 37 i 40 mm.
Od początku istnienia Zakłady Południowe były zaliczane do grona strategicznych ogniw polskiego przemysłu, ogniwa bezpośrednio związanego z polityką gospodarczą i obronną państwa. Niestety, do dnia wybuchu wojny, nie zdołano uruchomić wszystkich założonych programów produkcyjnych. Potem było jeszcze gorzej. Okupant niemiecki przejął od października 1939 r. kontrolę nad Zakładami Południowymi, a od czerwca 1940 r. działały one pod nazwą „Stahlwerke Braunschweig – Werk Stalowa Wola”. W okresie II wojny światowej potencjał zakładów był wykorzystywany do celów strategicznych III Rzeszy. W dniu opuszczenia Stalowej Woli przez Niemców (1.08.1944 r.) około 20% wartości Zakładów zostało utracone bezpowrotnie.
Powtórnie uruchomiono Zakłady Południowe 5.01.1945 r., a już 1.04.1945 r. kompleks infrastruktury wokół Zakładów wraz z osiedlem Stalowa Wola uzyskał prawa miejskie. Po latach wojny Wojsko Polskie nie zgłaszało potrzeb rozbudowy potencjału obronnego i tak kolejne 5 lat było okresem podejmowania prac niezwiązanych z produkcją specjalną. Na wniosek załogi (20.03.1948 r.), Zakłady Południowe, w dziesiątą rocznicę powstania, otrzymały nową nazwę – Huta Stalowa Wola (HSW). Wraz z rozwojem HSW postępował rozwój miasta Stalowa Wola, którego infrastruktura powstawała i rozwijała się dynamicznie i na szeroką skalę szczególnie w latach 50.
W latach 50. XX w. podjęto, na licencji ówczesnego ZSRR, produkcję specjalną sprzętu dla artylerii, takiego jak: armaty przeciwlotnicze, armaty czołgowe, działa holowane i ciągniki artyleryjskie. Te zasadnicze produkty, wytwarzane przez niemal 20 lat, przeznaczone były głównie na eksport na rynki wschodnie. Rozpoczęta w 1957 r. produkcja armat D-10 (przeznaczonych do najpopularniejszych na świecie po II wojnie światowej czołgów T-54/55) spowodowała, że produkowane w Polsce czołgi, wyposażane w kompletne działa lub lufy z HSW, trafiały na wiele rynków zagranicznych i jednocześnie kreowały popyt na części zamienne. W ofercie HSW kolejne wersje D-10 pozostawały do przełomu lat 80. i 90. XX w. Lata 60. i 70. to czas wprowadzenia do produkcji i sprzedaży, również eksportowej, morskiej wyrzutni rakietowej przeznaczonej do montowania na pokładach okrętów desantowych. Był to „kamień milowy” w historii Huty, pierwszy krok w stronę działalności zakładu w obszarze artylerii rakietowej i marynarki wojennej. W ślad za wyrzutnią morską powstała też lekka holowana wyrzutnia rakietowa.
Cenne zaplecze infrastrukturalne w postaci nowoczesnego wydziału produkcyjnego (1969 r.) pozyskano w HSW w związku z przygotowaniami do produkcji bojowego wozu piechoty. Wydział stał się miejscem rozwijania nowej branży produkcyjnej HSW, którą od 1967 r. były maszyny budowlane. To kolejny kamień milowy w historii HSW – wraz z rozpoczęciem działalności w tym obszarze, z dokumentacją licencyjną na amerykańskie maszyny budowlane, do firmy wkraczały zachodnie technologie, stopniowo eliminując pochodzące z radzieckiego przemysłu zbrojeniowego.
W 1972 r. utworzono Kombinat Przemysłowy Huta Stalowa Wola, przy jednoczesnym nadaniu HSW statusu jednostki naczelnej w tym Kombinacie. Od czasu wdrożenia licencji i uruchomienia w 1976 r. jego produkcji seryjnej lekki wielozadaniowy opancerzony ciągnik gąsienicowy MTLB był do 1990 r. przedmiotem eksportu do ZSRR w łącznej liczbie ok. 6500 szt.
Po 1980 r. powstało w HSW wiele pojazdów opartych na jego konstrukcji: gąsienicowy transporter wielozadaniowy Piast, wóz zautomatyzowanego dowodzenia obroną przeciwlotniczą Łowcza, wóz ewakuacji medycznej Lotos, transporter inżynieryjny Durian. Jednak, jak wiele innych, nie osiągnęły one fazy produkcji seryjnej. Na podstawie modyfikacji MTLB powstały 2 warianty podwozia pływającego Opal. Te z kolei wykorzystano w kolejnych konstrukcjach: transporterach rozpoznania inżynieryjnego Hors, wozach pogotowia technicznego Mors, transporterach minowania narzutowego Kroton, artyleryjskich wozach dowodzenia.
W 1991 r. Kombinat Przemysłowy HSW przekształcono w Grupę Kapitałową, a HSW stała się jednoosobową spółką Skarbu Państwa.
Oprac. Bronisław Hynowski
